Bài học Afghanistan: để giấc mơ thái bình không còn là ảo mộng

Má»t cáºu bé Afghanistan chÆ¡i trên Äá»ng Äá» nát cá»§a má»t chiếc xe tÄng thá»i Liên Xô dá»c theo con ÄÆ°á»ng á» ngoại ô Kabul và o ngà y 28/11/2019. (Noorullah Shirzada / AFP qua Getty Images)
Nguyên Phong ⢠07:30, 02/09/21
Vì váºy, nếu ngưá»i Afghanistan không cải biến vÄn hóa nà y thì Äất nưá»c thái bình vẫn chá» là má»ng má», bất ká» chế Äá» chÃnh trá» nà o. Nhân dân Afghanistan cần sá»± á»n Äá»nh hòa hợp, chứ không cần sá»± cá»±c Äoan, há» cÅ©ng cần má»t tấm gương sáng từ những ngưá»i lãnh Äạo chÃnh quyá»n.
Afghanistan â má»t cục gân gÃ
Trong danh tác Tam Quá»c Diá» n NghÄ©a có Äiá»n tÃch ná»i tiếng: âkê cânâ. Quân Bắc Ngụy cá»§a Tà o Tháo chá»ng nhau vá»i quân Tây Thục á» hang Tà Cá»c, chiến sá»± lằng nhằng, tá»n thất không Ãt, tiến thoái Äá»u dá» nên Tháo buá»t miá»ng nói âkê cânâ tức là âgân gà â, ý muá»n nói viá»c khó như nhai gân gà , bá» thì tiếc, mà giữ thì vô Ãch. Tiến Äánh không ÄÆ°á»£c lại thiá»t hại, bá» vá» thì sợ bá» chê cưá»i. Cuá»i cùng Tháo Äà nh nuá»t háºn mà rút quân vá». Quan Chá»§ bạ Dương Tu nhân viá»c tá»± ý lý giải âkê cânâ mà bá» chém vì tá»i là m loạn lòng quân.
Afghanistan ngà y nay cÅ©ng là má»t cục gân gà .
Sá» là ngưá»i dân nưá»c nà y Äã quen sá»ng Äá»i lÃnh chiến suá»t mấy nghìn nÄm nay. Há» Äánh ngoại xâm và Äánh lẫn nhau. Từ thá»i cá» Äại, các Äế chế Äã xâm lược Afghanistan nhiá»u lần⦠suá»t Äến thá»i cáºn Äại có Anh quá»c; cách Äây hÆ¡n bá»n mươi nÄm có Liên Xô; hai mươi nÄm trưá»c có Mỹ. Cuá»i cùng các Äế chế Äá»u thất bại và rút lui, giá»ng như quân Bắc Ngụy cá»§a Tà o Tháo á» hang Tà Cá»c nÄm xưa.
Dân Afghan từ xưa vẫn sá»ng theo kiá»u từng bá» tá»c cát cứ Äá»a phương vá»i Äá»a hình Äá»i núi hiá»m trá». Äến thá»i cáºn Äại há» cÅ©ng có chế Äá» quân chá»§, rá»i nhân lúc vua Äi vắng, ngưá»i ta Äảo chÃnh và chuyá»n sang chế Äá» cá»ng hòa, ÄÆ°á»£c mấy nÄm lại theo cá»ng sản, rá»i Taliban cưá»p ÄÆ°á»£c chÃnh quyá»n, biến thà nh nhà nưá»c Há»i giáo cá»±c Äoan. Hai mươi nÄm trưá»c, Mỹ nhảy và o Äuá»i Taliban, dá»±ng ná»n dân chá»§. Äến nay, nưá»c nà y lại quay vá» vá»i hình thức cÅ© mà Taliban láºp nên, vá»i tên là : âtiá»u vương quá»c Há»i giáo Afghanistan.â
Afghanistan có biá»t hiá»u ânghÄ©a Äá»a các Äế chếâ và cÅ©ng có thá» gá»i là âbãi tha ma cá»§a các chế Äá»â. Tóm lại, có thá» và Afghanistan như má»t cục gân gà khó nuá»t.
Và nay, lại Äến lượt Taliban chiếm giữ vùng Äất nà y.
Há» Äã rất Äắc thắng và ngạo nghá» khi cưá»p ÄÆ°á»£c chÃnh quyá»n, khiến Mỹ và NATO cÅ©ng khiếp, thế giá»i thì nÃn thá» lo lắng.
Nhưng Taliban cÅ©ng Äang mắc nghẹn vì “gân gà “, những vấn Äá» há» gặp phải khiến ngoại giá»i rút ra những bà i há»c quý giá.
Bà i há»c thứ nhất: chÃnh danh mạnh hÆ¡n súng Äạn
Vấn Äá» cá»±c kỳ cấp bách cá»§a Taliban hiá»n nay là gì? Äó là tiá»n.
Vì Afghanistan hầu như không là m ra tiá»n, 20 nÄm vừa rá»i há» Äã có Mỹ nuôi.
Nhưng Taliban rất cần tiá»n Äá» váºn hà nh bá» máy chÃnh quyá»n, sá» dụng cÆ¡ sá» hạ tầng và trả lương cho nhân viên.
Afghanistan cÅ©ng có hÆ¡n 9 tá»· Mỹ kim á» há» thá»ng các ngân hà ng Mỹ, nhưng Taliban không thá» rút ra Äá» sá» dụng. Há» cÅ©ng không thá» vay á» bất cứ Äâu. Vì há» chưa ÄÆ°á»£c công nháºn là má»t chÃnh quyá»n hợp pháp cá»§a Afghanistan. Ai dám cho há» vay nợ?
Taliban không ÄÆ°á»£c ngoại giá»i coi là chÃnh phá»§ hợp pháp vì những hà nh Äá»ng phi chÃnh nghÄ©a. Ngưá»i ta chá» thấy há» cuá»ng tÃn cá»±c Äoan, thảm sát dân thưá»ng, ngược Äãi phụ nữ, phá há»§y di tÃch lá»ch sá», giết ngưá»i Thiên Chúa giáo⦠và phạm vô sá» tá»i ác chiến tranh khác.Cuá»c biá»u tình ngà y 28/8/2021 cá»§a cá»ng Äá»ng ngưá»i Afghanistan bên ngoà i Äại sứ quán Mỹ á» Athens. Những ngưá»i biá»u tình lên án các vụ tấn công gần Äây và yêu cầu Taliban “ngừng giết ngưá»i Afghanistan”, kêu gá»i quá»c tế bảo vá» quyá»n phụ nữ và trẻ em sau khi Taliban tiếp quản Afghanistan. (LOUISA GOULIAMAKI / AFP qua Getty Images)
Theo báo cáo cá»§a Liên Hợp Quá»c, Taliban thá»±c hiá»n các cuá»c thảm sát dân thưá»ng má»t cách có há» thá»ng. Ưá»c tÃnh có khoảng 15 cuá»c thảm sát từ nÄm 1996 Äến nÄm 2001. Taliban chá»u trách nhiá»m cho 76% cái chết cá»§a thưá»ng dân á» Afghanistan và o nÄm 2009 và 80% và o nÄm 2011.
Hoa Kỳ xem Taliban như má»t tá» chức khá»§ng bá», Äó cÅ©ng là cách nhìn cá»§a phương Tây và rất nhiá»u quá»c gia dà nh cho tá» chức nà y â má»t tá» chức không có chÃnh danh.
Thế nà o là chÃnh danh?
Thá»i Chiến Quá»c, Xuất Công Triếp ÄÆ°á»£c bà ná»i là Nam Tá» láºp là m vua nưá»c Vá» Äá» chá»ng lại cha là Khoái Quý, do Khoái Quý mâu thuẫn vá»i Nam Tá» – mẹ cá»§a mình – vì bà nà y dâm loạn. Như váºy là cha không ra cha, con không ra con, vua không ra vua, tôi không ra tôi, danh không chÃnh. Khá»ng tá» lúc ấy có ý nói rằng, cần láºp má»t công tá» khác trong gia tá»c nà y lên là m vua nưá»c Vá» cho danh chÃnh, danh có chÃnh thì ngôn má»i thuáºn, viá»c má»i trôi chảy, rá»i nưá»c má»i yên.
Nếu Xuất Công Triếp chá»ng lại cha, là m kẻ bất trung bất hiếu Äã mất tÃnh chÃnh danh, thì nay Taliban chá»ng lại nhân dân, phạm tá»i ác chiến tranh liá»u có chÃnh danh hay không? Là m sao có thá» công nháºn há» là má»t chÃnh quyá»n hợp pháp?
Thà nh ra, Taliban ôm súng mà bụng Äói.
Bà i há»c thứ hai: Bạo lá»±c chá» sinh ra bạo lá»±c, háºn thù Äẻ ra háºn thù
Vấn Äá» nan giải tiếp theo cá»§a Taliban là An ninh.
Khi chưa cưá»p ÄÆ°á»£c chÃnh quyá»n thì Taliban á» trong tá»i, chÃnh quyá»n Afghanistan và ngưá»i Mỹ á» ngoà i sáng. Taliban chÆ¡i trò du kÃch, ẩn nấp trong dân, trong rừng núi, tiêu hao lá»±c lượng Äá»i thá»§.
Äến nay, Taliban lại á» ngoà i sáng, và các thế lá»±c chá»ng Äá»i khác thì thế và o nÆ¡i bóng tá»i cá»§a há» trưá»c kia. Trong Äó có liên minh phương Bắc, có quân kháng chiến và các cá»±u lãnh Äạo cá»§a chÃnh quyá»n trưá»c, có má»t nhánh Taliban ly khai á» Pakistan v.v.
Những trò chÆ¡i chém giết sẽ không thá» dừng lại trên Äất nà y.
Quyá»n lá»±c già nh ÄÆ°á»£c từ bạo lá»±c thì cuá»i cùng sẽ khá»n Äá»n vì bạo lá»±c. Bá»i vì như Äức Chúa Jesus Christ Äã từng nói: âKẻ nà o dùng gươm sẽ chết vì gươmâ.
Bà i há»c thứ ba: tri thức mạnh hÆ¡n vÅ© lá»±c
Vấn Äá» tiếp theo cá»§a Taliban là quản trá» nhà nưá»c.
Taliban chá» có các tay súng mang tư tưá»ng Há»i Giáo cá»±c Äoan, không có các nhà quản trá» quá»c gia.
Váºy cưá»p chÃnh quyá»n rá»i, thì là m gì Äây? Là m sao Äá» chá» cần ôm súng mà dá»±ng nên ÄÆ°á»£c má»t quá»c gia vững mạnh?
Hán Cao Tá» Lưu Bang khi chiến thắng Hạng VÅ© và lên ngôi, thưá»ng tá» vẻ khinh thá» sách vá» vì cho rằng mình chinh phục ÄÆ°á»£c thiên hạ là nhá» vÅ© lá»±c. Mưu thần Lục Giả má»i há»i rằng: âNhà vua ngá»i trên mình ngá»±a lấy ÄÆ°á»£c thiên hạ, nhưng có thá» ngá»i trên lưng ngá»±a mà cai trá» thiên hạ không? Vả chÄng, các vua Thà nh Thang, VÅ© Vương lấy ÄÆ°á»£c thiên hạ má»t cách nghá»ch, nhưng lại giữ thiên hạ má»t cách thuáºn. Dùng cả vÄn lẫn võ là cái thuáºn lâu dà i. Ngà y xưa, vua Ngô Phù Sai, Trà Bá Äá»u hết sức mạnh mà vẫn bá» diá»t vong, nhà Tần dùng hình pháp không thay Äá»i nên cuá»i cùng há» Doanh bá» diá»t. Giả sá» trưá»c Äây sau khi nhà Tần Äã thôn tÃnh thiên hạ, lại thi hà nh nhân nghÄ©a, theo phép tắc cá»§a các vá» thánh ngà y xưa thì bá» hạ là m sao mà có ÄÆ°á»£c thiên hạ?âNhà vua ngá»i trên mình ngá»±a lấy ÄÆ°á»£c thiên hạ, nhưng có thá» ngá»i trên lưng ngá»±a mà cai trá» thiên hạ không? (Nguá»n ảnh: Tam quá»c diá» n nghÄ©a liên hoà n há»a)
Lưu Bang nghe xong thẹn thò, má»i yêu cầu Lục Giả viết sách lý giải tại sao Tần mất thiên hạ và tại sao Lưu Bang ÄÆ°á»£c thiên hạ, Äá»ng thá»i lý giải những viá»c tá»n vong cá»§a các quá»c gia từ xưa. Lục Giả y lá»i, viết nên Tân Thư, rất ÄÆ°á»£c khen ngợi.
Ná»n móng cá»§a sức mạnh nhà nưá»c, không phải là vÅ© lá»±c, mà là các trà thức tinh anh. Ná»n tảng nÄng lá»±c cá»§a các trà thức tinh anh, là thông hiá»u lá»ch sá» và các bà i há»c từ lá»ch sá». CÅ©ng tức là từ sá»± kế thừa Äạo Äức và trà tuá» cá»§a tiá»n nhân.
Bà i há»c thứ tư: VÄn hóa quyết Äá»nh hết thảy. Không có mô hình trá» quá»c thà nh công nếu má»i cá nhân không tá»± ưá»c thúc chÃnh mình.
Afghanistan Äã trải qua hầu hết các chế Äá» chÃnh trá»: từ thá» tá»c bá» lạc Äến quân chá»§, cá»ng hòa, cá»ng sản, dân chá»§, hiá»n là nhà nưá»c Há»i Giáo cá»±c Äoan.
Dưá»ng như há» là Äiá»n hình cá»§a má»t quan niá»m phá» biến: chế Äá» chÃnh trá» sẽ quyết Äá»nh tất cả.
Nhưng á» chế Äá» chÃnh trá» nà o thì ngưá»i Afghanistan vẫn phạm phải vô sá» sai lầm vá» tÃnh cách.
Ngưá»i Afghan ÄÆ°á»£c cho rằng: âsẵn sà ng mang theo và sá» dụng vÅ© khà Äá» giải quyết các tranh chấpâ. (1)
Hay là : âNhững ngưá»i Äà n ông có má»t lòng trung thà nh cuá»ng nhiá»t vá»i bá» tá»c cá»§a mình, tá»i mức, khi ÄÆ°á»£c kêu gá»i, há» sẵn sà ng táºp trung lại vá»i vÅ© khà trong tay dưá»i quyá»n lãnh Äạo cá»§a ngưá»i Äứng Äầu bá» tá»c cÅ©ng các lãnh Äạo dòng há» (Khans).â (Wikipedia)
Theo Global Rights, gần 90% phụ nữ á» Afghanistan trải qua lạm dụng thá» xác, lạm dụng tình dục, lạm dụng tâm lý hoặc cưỡng ép kết hôn. Thá»§ phạm cá»§a những tá»i ác nà y là gia Äình cá»§a nạn nhân. (2)
NÄm 2012, Afghanistan Äã ghi nháºn 240 trưá»ng hợp hà nh quyết Äá» bảo vá» danh dá»±, nhưng tá»ng sá» ngưá»i ÄÆ°á»£c cho là cao hÆ¡n nhiá»u. Trong sá» các vụ hà nh quyết Äá» bảo vá» danh dá»± ÄÆ°á»£c báo cáo, 21% ÄÆ°á»£c thá»±c hiá»n bá»i chá»ng cá»§a nạn nhân, 7% bá»i anh em cá»§a há», 4% bá»i cha cá»§a há» và phần còn lại bá»i những ngưá»i thân khác. (3)
Afghanistan cÅ©ng là má»t Äất nưá»c Äầy tham nhÅ©ng và là kẻ thù cá»§a tá»± do báo chÃ.
Có thá» thấy Äó là má»t âdân tá»c tÃnhâ thiếu trưá»ng thà nh: hiếu chiến, cá»±c Äoan, có tÃnh cục bá» Äá»a phương, ham thÃch bạo lá»±c, phản phúc, tham lam tà i váºt, dá»t nátâ¦
Rõ rà ng, vá»i má»t vÄn hóa và dân tá»c tÃnh như thế, ÄÆ°Æ¡ng nhiên sẽ sản sinh ra các tá» chức như Taliban.
Lá»ch sá» cho thấy, khi bất mãn vá»i chế Äá» chÃnh trá» hiá»n tại, ngưá»i Afghan láºt Äá» nó Äá» xây dá»±ng má»t chế Äá» má»i, nhưng con ngưá»i thì vẫn cÅ©. Những con ngưá»i cÅ© vá»i dân tá»c tÃnh thiếu trưá»ng thà nh Äó cấu thà nh nên má»t nhà nưá»c má»i vá»i sai lầm cÅ©, chắc chắn sẽ Äi và o vết xe Äá» và lại tiếp tục bá» láºt Äá»â¦ má»t câu chuyá»n không có há»i kết.
Bà i há»c nà y chẳng phải dà nh riêng cho Afghanistan.
Trong cuá»n Tân Thư, danh thần Lục Giả Äã phân tÃch các chế Äá» hà khắc trong lá»ch sá» Äá»u mất thiên hạ vì mất nhân nghÄ©a, vô Äức. Äức Khá»ng tá» cÅ©ng chá»§ trương Äức trá», Ngà i từng nói nhiá»u lần những lá»i như:
âMình chÃnh Äáng (ngay thẳng, ÄÆ°á»ng hoà ng) thì không ra lá»nh dân cÅ©ng tuân theo; mình không chÃnh Äáng, dù ra lá»nh dân chẳng tuân theoâ.
Hoặc:
âLà m chÃnh trá» mà dùng Äức (Äá» cảm hóa dân) thì như sao bắc Äẩu á» má»t nÆ¡i, mà các ngôi sao khác hưá»ng vá» cả (tức thiên hạ theo vá» vá»i mình cả).ââMình chÃnh Äáng (ngay thẳng, ÄÆ°á»ng hoà ng) thì không ra lá»nh dân cÅ©ng tuân theo; mình không chÃnh Äáng, dù ra lá»nh dân chẳng tuân theoâ.(Nguá»n: Adobe stock)
Vì váºy, nếu ngưá»i Afghanistan không cải biến vÄn hóa nà y thì Äất nưá»c thái bình vẫn chá» là má»ng má», bất ká» chế Äá» chÃnh trá» nà o. Nhân dân Afghanistan cần sá»± á»n Äá»nh hòa hợp, chứ không cần sá»± cá»±c Äoan, há» cÅ©ng cần má»t tấm gương sáng từ những ngưá»i lãnh Äạo chÃnh quyá»n.
Afghanistan â bà i há»c không chá» cá»§a riêng ai
Không rõ Taliban trong những ngà y tá»i sẽ xoay sá» ra sao Äá» giải quyết những khó khÄn cá»§a chÃnh há» và cá»§a Äất nưá»c. Khó khÄn nhất vẫn chÃnh là sá»± thay Äá»i trong nháºn thức cá»§a Taliban, cá»§a nhân dân Afghanistan và cá»§a chÃnh má»i con ngưá»i nÆ¡i Äây. Taliban ngà y nay lo Äá»§ Än cho Äất nưá»c Äã khó nhưng Äá»i sá»ng kinh tế chưa phải là má»t thà nh tá»±u Äáng ká» cá»§a má»t chÃnh quyá»n, má»t Äất nưá»c. Ngưá»i ta có thá» già u lên rất nhanh nhưng vÄn hóa thưá»ng Äến rất cháºm. Sức mạnh và sá»± bá»n vững cá»§a Äất nưá»c phải ÄÆ°á»£c xây dá»±ng trên má»t ná»n tảng vÄn hóa tá»t Äẹp, bằng lá»i ứng xá» vÄn minh, có Äạo Äức, chứ không phải trong những Äô thá» hà o nhoáng hiá»n Äại lại chứa những con ngưá»i vá»i tâm thế hoang dã, rừng rú.
Afghanistan dưá»ng như chẳng phải là bà i há»c cá»§a riêng ai.
(Bà i viết chá» thá» hiá»n quan Äiá»m cá nhân cá»§a tác giả, không nhất thiết là quan Äiá»m cá»§a trang mạng NTDVN)
Nguyên Phong
Chú thÃch:
(1): Theo ^ a b Heathcote, Tony (1980, 2003) “The Afghan Wars 1839 – 1919”, Sellmount Staplehurst
(2): Theo ^ a b âAfghanistan: No Country for Women | International Women’s Day | Al Jazeeraâ. www.aljazeera.com.
(3): Theo ^ â240 cases of honor killing recorded in Afghanistanâ. khaama.com. ngà y 9 tháng 6 nÄm 2013.
Và ^ âAIHRC: 400 rape, honor killings registered in Afghanistan in 2 yearsâ. latinbusinesstoday.com. ngà y 10 tháng 6 nÄm 2013.
Tags: afghanistan, taliban, tin tức thế giới, Trung cộng, độc tài